Çay (bitki)
Çay (Camellia sinensis), çaygiller (Theaceae) familyasından nemli iklimlerde yetişen, yaprak ve tomurcukları içecek maddesi üretmekte kullanılan bir tarım bitkisi. Yeşil çay, siyah çay, ve oolong çayı farklı oksidasyon seviyelerinden geçirilerek üretilir. Diğer yandan Kukicha çayı (sürgün çayı) yapraklardan ziyade sürgün ve gövdeden elde edilir.
Anavatanı Güney ve Güneydoğu Asya olmasına karşın dünya üzerinde tropik ve subtropikal bölgelerde de yetiştirilmektedir. Tarım amaçlı yetiştirilenler 2 m’nin altında küçük ağaç görünümünde herdem yeşil bitkilerdir. Serbest bırakıldığında 9 m boyunda bir ağaç formunu kazanır. Kuvvetli ana köke sahiptir.
Morfolojik özellikleri
Sürgün
Genç dallar grimsi-sarı tüysüzken ilerleyen dönemde morumsu-kızıl renkte beyaz sık tüylü olur. Uç tomurcukları gümüşi-gri ipek tüylüdür.
Yaprak
Yaprak sapı 4-7 mm sık tüylü, yaprak ayası eliptik, dikdörtgensi-eliptik ya da yalnızca dikdörtgensi 5-14 × 2-7.5 cm boyutlarında kayışımsıdır. Yaprakların alt yüzü soluk yeşil tüysüz veya tüylü, üst yüzeyi koyu yeşil parlak ve tüysüzdür. Yapraklarda orta damarın her iki yanı kabarık, 7-9 kadar ikincil damarlıdır. Yaprak tabanı geniş kama şeklindedir. Yaprak kenarı testere dişli ya da ince testere dişli; yaprak ucu körelmiş sivri uçlu, inci sivri uçlu ya da küttür.
Çiçek
2.5-3.5 cm çapındaki çiçekler gövde koltuğunda tekli ya da üçü kümelenmiş halde bulunur. Çiçek sapı 5-10 mm uzunluğunda, geriye doğru eğilmiş, tüylü veya tüysüz, ucu kalınlaşmıştır. 2 brahtecik 2 mm uzunluğunda yumurta biçiminde geçicidir. 5 çanak yapraklar geniş yumurtamsı yarı dairemsi, 3-5 mm uzunluğunda, dış yanı tüysüz veya beyaz tüylü, iç tarafı beyaz ipek tüylü, kenarıda kirpiklidir. Taç yapraklar 6-8 kadar beyaz renklidir. Dışdaki 1-3’ü taç yaprak benzeridir. İçdeki taç yapraklar ters yumurta ile geniş ters yumurta, 1.5-2 × 1.2-2 cm boyutunda, tabanları birleşmiş vaziyette olup ucu yuvarlaktır. Çok sayıdaki erkek organ 0.8-1.3 cm uzunluğunda tüysüzdür. Yumurtalık 3 gözlü, küre biçiminde sık beyaz tüylü, keçemsi veya çok az tüylüdür. Boyuncuk 1 cm tüysüz veya tabanı tüylü, tepe kısmı 3 lopludur.
Meyve
Kapsül yassı, 2 yuvarlaklı ya da nadiren küremsi, 1-1.5 × 1.5-3 cm boyutlarında, 2 gözlü olup her bir gözde birer tohum yer alır. Meyve 1 mm kalınlığındadır. Kahverengi tohumlar yarı küremsi olup 1-1.4 cm çapındadır.
Üretimi
Geleneksel olarak çayın iki varyasyonu yetiştirilir: Camellia sinensis türünün sinensis variyasyonu (çalı şeklinde, küçük yapraklı, soğuğa dayanıklı, dağlık bölgelerde büyür) sadece Çin’de ve Hindistanın Darjiling ilinde yetiştirilir. Camellia sinensis türünün 1830’da Assam’da bulunan variyasyonu assamica (sinensisden daha hızlı büyür, daha büyük yapraklı) örneğin Hindistan’ın diğer bölgelerinde ve Sri Lanka’da yetiştirilir. Ancak bu iki variyasyon dünyada gitgide hibritler tarafından ikinci plana itilir.
Ekilmesi
Çay bitkisi tohum ve çelikle üretilir. Tohumla üretimde tohumlar ılık suda 24 saat bekletilip hemen ekilir. Köklenme oranı düşük olmasına karşın kış döneminde alınan odunsu çeliklerle bitkisel hormon kullanarak yeni bitkiler üretmek mümkündür.
Hasılat
Çay tüm büyüme esnasında her 6 ila 14 günde bir toplanır:
first flush ilkbahar’da Martdan Nisana kadar toplanan genç filizli çayın ferah bir tadı olur.
in between Nısan’dan Mayısın ortasına kadar toplanan çay’da daha az taze filiz bulunur. Tadı Second Flush çayına benzer;
second flush Yaz’da Mayısdan Hazirana kadar toplanan çay daha koyu demli olur. Bundan sonra yağmur çayları toplanır. Bu düşük kaliteli çay, sırf çay karışımlarını fazlalaştırmak ve dengede tutmak için kullanılır.
autumnal Sonbahar’da Ekim ve Kasım aylarında toplanan çay. Düşük kaliteli bir çay olsa da, daha az güneş görmesinden dolayı o kadar koyu demli değildir.
Bu gösterilen sınıflandırma sadece Hindistan’ın Darjiling yöresi için geçerlidir. “first flush” gibi adlandırmalar da sırf Kuzey Hindistan’da kullanılır. Başka yörelerde farklı iklimler gerekçesiyle bazen daha uzun veya daha kısa bir hasılat dönemi olur.
Genel olarak çayın hasılat zamanı tadını etkilemektedir. Bundan dolayı çay üretimi büyük tecrübe gerektirmektedir. En kaliteli çaylarda sadece iki yapraktan oluşan filizler toplanır.
Ekolojik özellikleri
Organik maddece zengin, drenajı iyi, asidik ve yağışın bol olduğu ortamlarda iyi gelişme gösterir. Kök tüyleri çok incedir bu yüzden kuraklığa hoş görülü değildir.
Tıbbi kullanımı
Yaprakları geleneksel Çin tıpı ve diğer sağlık sistemlerinde astım tedavisi, göğüs anjini, periferik damar hastalığı ve koroner arter hastalığında kullanılır. Yeşil çay yapraklarının ve özünün bakterilerin neden olduğu kötü nefes kokularına etkili olduğunu göstermiştir. Çay antioksidan etki gösterir.
Kanserden korunma
Çayın kansere karşı dolaylı koruyucu tesiri antioksidan özelliğinden ileri gelir. Bu hususiyet, kansere sebep olan kimyevî maddelerin çaydaki polifenoller sayesinde tesirsiz hâle getirilmesi veya bloke edilmesi şeklinde açıklanabilir. Polifenollerin önemli bir faydası da, kandaki yağların damarlarda ve kalbde kalıcı tahribat yapmasına mâni olmaktır. Bilhassa mide, ince bağırsak, pankreas ve kolon, ayrıca meme ve akciğer kanserlerinden korunmada yeşil çayın mühim rol oynadığı anlaşılmıştır. Çin Millî Kanser Enstitüsü’nün araştırmalarına göre, yeşil çay içen Çinlilerin yemek borusu kanserine daha az yakalandığı tespit edilmiştir.
Kolesterolü düşürme
Kolesterol, genellikle yetişkinlerde çeşitli hastalıklara sebep olan ‘kötü molekül’ olarak zikredilir. Oysa kolesterolün ‘iyi’ ve ‘kötü’ olmak üzere iki çeşidi vardır. Aslında kolesterolü taşıyan (kargo) moleküllerin büyüklüğüne ve yoğunluğuna bağlı olarak böyle kaba bir tasnif yapılmaktadır. ‘İyi’ kolesterol; hücrelerin sigortası olarak ve hücre zarının yapılması gibi hayatî faaliyetler için muhakkak gereklidir ve damar tıkama riski daha düşüktür. ‘Kötü’ kolesterol denince, damara daha rahat girip yapışan ve neticede onun tıkanmasına yol açan kolesterol taşıyıcı molekül anlaşılmalıdır.
Araştırmalarda, gerektiği kadar çay içildiğinde kötü kolesterolün düştüğü bulunmuştur. Çay içenlerin, içmeyenlerden iki kat fazla kolesterollü besin yemesine rağmen, içmeyenlerle aynı kolesterol seviyesine sahip oldukları tespit edilmiştir.
Antibakteriyal ve antiviral tesiri
Çayın ana bileşenlerinden biri olan catechin’ler, diş çürümelerinden HIV’e (insan bağışıklık sisteminin çökmesine sebep olan virüs) kadar birçok hastalığa tesir ederek bunlara yol açan mikroorganizmalara karşı kuvvetli antibakteriyal ve antiviral ajanlardır. Çalışmalar, yeşil çayın koleradan ishale kadar bulaşıcı hastalıkların yayılmasını engellemede de yardımcı rol oynadığını göstermiştir. Ayrıca çay, gribe karşı da tesirli olabilmektedir.
Diğer faydaları
Yüce Yaratıcı Şâfî isminin bir tecellisi olarak bu bitkiye aşağıdaki hususiyetleri vermiştir:
• Ağız kokusunu giderme,
• İhtiva ettiği C vitamini ile nezle ve gribi önleme
• Tip 2 diyabetten koruma,
• Alerjik reaksiyonlarda anahtar reseptörlerin bloklanmasına yardımcı olma,
• Parkinson hastalarına yardımcı olma,
• HIV enfeksiyonunu yavaşlatma,
• Vücut sıvı dengesini ayarlama,
• Stres ve yorgunluğu hafifletme (C vitamini ile),
• Deri hücrelerinin bağışıklık fonksiyonlarını artırma,
• Osteoporozdan koruma,
• DNA hasarını azaltma,
• Yaşlanmayı geciktirmeye vesile olma,
• Kanda pıhtı oluşma riskini azaltma,
• Sahip olduğu B vitamini kompleksleriyle karbonhidrat metabolizmasına yardım etme,
• İhtiva ettiği florid sayesinde diş çürümelerine karşı dişleri koruma.
Kaynak : Vikipedi, özgür ansiklopedi
